Dikke pil van Peter Vandermeersch ontbeert register, maar leest vlot weg

Herdenking vijftig jaar Bloody Sunday in Derry. Foto: Peter Vandermeersch.

Dat de Ieren hun eigen taal vermijden ligt aan het schoolsysteem, waar leerlingen een uurtje per week verplicht les krijgen uit een dodelijk saai studieboek van schrijfster Peig Sayers. “Die heeft meer gedaan om de taal uit te roeien, dan de Britse bezetter Cromwell,” citeert Vandermeersch een slachtoffer van de schoolse taallessen. Dus spreken vrijwel alle Ieren onderling Engels, de taal van hun eeuwenlange Britse onderdrukker. In 2021 betitelde de Unesco het Ierse Gaelic zelfs als ‘een taal die met uitsterven wordt bedreigd’.

Op dit soort aangename verrassingen trakteert Vandermeersch ons in zijn boek, dat hij geen reisgids wil noemen, maar ‘een zoektocht naar de ziel van Ierland”. De oud-hoofdredacteur van De Standaard en NRC en later topman van de uitgeverij van The Irish Independent, (her)trouwde met een Ierse en woont al jaren aan het strand van de Ierse Zee. De honderdvijftig korte verhalen waarin hij de Ierse ziel beschrijft hangen soms een beetje als los zand aan elkaar. Toch leest het boek lekker weg, voornamelijk dankzij de vlotte pen van de schrijver.

Hij toont een land vol tegenstellingen, waar na de ondergang van het oerconservatieve katholicisme de moderniteit met horten en stoten komt: in 1995 stond de grondwet weer echtscheiding toe, nadat die in 1925 verboden was; abortus mocht pas na 2018. Het homohuwelijk werd in 2015 gelegaliseerd, na twintig jaar politieke strijd.

Vandermeersch beschrijft ‘hoe verbluffend snel Ierland is veranderd in de laatste tientallen jaren’. Het Ierland van de jaren tachtig, en zelfs van begin jaren negentig ‘lijkt nog sterk op België en Nederland in de jaren vijftig en zestig. Het Ierland van vandaag is maatschappelijk nauwelijks te onderscheiden van die landen.’

Ierland deed in dertig jaar waar Nederland zestig of zeventig jaar over heeft gedaan. Of, zoals de Ierse schrijver John McGahern stelt: “Tot 1970 was Ierland een 19e-eeuwse samenleving, en vervolgens sloeg het de twintigste eeuw over.”

De massale uittocht uit de katholieke kerk verliep in snel tempo nadat vanaf de jaren negentig een stroom schokkende misstanden naar buiten kwam, zoals over het massale misbruik van kinderen door honderden priesters, paters èn nonnen. “Duizenden kinderen groeiden op in erbarmelijke omstandigheden in tehuizen die gerund werden door religieuze ordes.”
In het hartje van het centrum van de hoofdstad Dublin werden tot diep in de jaren negentig meisjes en hun moeders die buiten het huwelijk zwanger werden, opgesloten en misbruikt achter de muren van ‘mother-and-baby-homes’, zoals die van de Magdalena-wasserijen. De politie keek passief toe, evenals de ministeries, die hun uniformen lieten wassen in die slavenwasserijen.

Zo kwam pas in 2011 uit dat in een “opvangtehuis” voor ongetrouwde zwangere vrouwen, gerund door de Bon Secours Sisters, tussen 1925 en 1998 bijna achthonderd kinderen waren gestorven, van wie er geen overlijdensdocumenten waren. Een aantal van die kinderen bleek begraven in een rioolpijp van de instelling.

Vandermeersch beschrijft een belangrijke hoofdschuldige aan dit misbruik. “Het waren niet de nonnen die de zwangere meisjes in hun mother-and-baby-homes lokten, en het was niet de overheid die hen daarin plaatste. Het waren de vaders van ongeboren kinderen die hun verantwoordelijkheid niet namen, en de families van de meisjes en de vrouwen, omdat ze niet met schande wensten te leven.” Het waren de katholieke burgers die heel goed wisten wat zich afspeelde achter de muren van die wasserijen en ‘industrial schools’. Iedereen wist het. “Dat was misschien het grootste drama.”

Die straffeloosheid is een constante in het Ierland van destijds en van nu, beschrijft Vandermeersch. Tijdens The Troubles, de godsdienstoorlog in Noord-Ierland, schoten parachutisten op burgers van de stad Derry. “Niet gestraft,” noteert Vandermeersch. “De IRA-terroristen die een moeder van tien kinderen vermoordden? Niet gestraft. De Ulster Volunteer Force-terroristen die in de Republiek Ierland 34 mensen vermoordden? Niet gestraft. De daders van de aanslag in Omagh? Niet gestraft.”

Vandermeersch beschrijft niet alleen uitgebreid de Troubles. Ook het dagelijks leven in Ierland komt ruimschoots aan bod. Zo kan de bezoeker van het westen en midden van het eiland nog steeds kennismaken met de typische geur van turf als brandstof. In het dagelijks leven speelt turf bijna geen rol meer in Ierland. Eeuwenlang waren de Ieren, die geen kolen of hout hadden, afhankelijk van turf om zich te verwarmen. Zij legden op industriële schaal bogs, moerassen, droog om peat, turf, te winnen als brandstof. Onder druk van Europa sloot het land de meeste turfwinningen, omdat die verantwoordelijk zijn voor broeikasgassen. Toch bezitten nog duizenden families ’turbary rights’, het recht om turf te winnen. Dat leidde in 2022 nog tot een turfoorlog in het parlement. Bijna viel de regering op een wetsvoorstel van de groenen om de verkoop van peat aan banden te leggen. Het werd een cultuuroorlog tussen het platteland en de steden. De rurale bevolking vond dat hun identiteit werd afgenomen. Zelfs vicepremier Leo Varadkar beweerde dat “turf verbieden gelijk zou staan met het bannen van pasta in Italië.”
Toch werd de verkoop in winkels en via internet verboden. Maar wie nog turfrechten had, mocht blijven steken en stoken. Dat ruik je dagelijks in hartje Ierland: daar stookt nog één op de vier gezinnen turf.

De dikke pil “Ierland” ontbeert helaas een register om de honderden weetjes die de schrijver over de lezer uitstrooit op te zoeken. Dat wordt evenwel goed gemaakt door de tientallen prachtige zwart-wit foto’s, die Peter Vandermeersch zelf maakte.

Ierland, Peter Vandermeersch, uitgeverij Borgerhoff & Lamberigts, 2025, ISBN 9789493428829, 39,99 euro.